Θεσσαλονίκη 1890-1917. Η ιστορία της πόλης έχει ήδη αποτυπωθεί σε χιλιάδες σελίδες βιβλίων αλλά μετά το τέλος αυτής της περιόδου θα αλλάξει οριστικά κεφάλαιο. Το 1917 αποτελεί τον επίλογο μιας τεράστιας εποχής ή, αναλόγως της οπτικής σκοπιάς, τον αριθμό 0 για την απαρίθμηση της νέας ιστορίας της πόλης. Πολλοί γνωρίζουν την εξέλιξη και τις επιπτώσεις που είχε η πυρκαγιά, αλλά λίγοι είναι αυτοί που γνωρίζουν για την εικόνα της «πρωτεύουσας του Βορρά», πριν αλλάξει ριζικά η εικόνα της εξαιτίας ενός ατυχήματος στις 18 Αυγούστου του 1917.
Τέλη 19ου αιώνα – 1917: Οι αλλαγές
Τον 19ο αιώνα την Οθωμανική κοινωνία ήρθαν να ανατρέψουν σταδιακά δυτικές και ευρωπαϊκές μεταρρυθμίσεις . Έτσι στη διάρκεια ενός αιώνα άλλαξε αρκετά το «τοπίο» της Θεσσαλονίκης, που αποτελούσε τη μητρόπολη των Βαλκανίων, τόσο αρχιτεκτονικά όσο και κοινωνικά καθώς στα τέλη του αιώνα τριπλασιάστηκε ο πληθυσμός της λόγω έντονης αστικοποίησης. Σημαντικός παράγοντας στον επανασχεδιασμό του πολεοδομικού ιστού ήταν και η τεραστίων διαστάσεων πυρκαγιά του 1890 που κατέστρεψε την περιοχή ανατολικά της σημερινής Οδού Αριστοτέλους δηλαδή του κέντρου της πόλης.
Η πόλη από τη θάλασσα - 1830
Πολιτισμική και αρχιτεκτονική ταυτότητα
η Θεσσαλονίκη εκείνη την περίοδο παρουσίαζε ένα συνονθύλευμα μορφών και επιρροών στην αστική και κοινωνική της δομή. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάσταση προσφύγων στην πόλη. Επομένως, αυτή η συνάντηση πολλών και διαφορετικών πολιτισμών επηρέασε έντονα την εικόνα της Θεσσαλονίκης, ως προς την αρχιτεκτονική αλλά και τη ζωή της. Ειδικότερα, το 1912 ο Φίλιππος Δραγούμης αναφέρει, «βασιλεύει στη Θεσσαλονίκη κάποιος ευρωπαϊκός κοσμοπολιτισμός ανακατωμένος με ανατολίτικα στοιχεία που γεννάει παραφωνίες ανυπόφορες και ενοχλητικές».
Αγίας Σοφίας - Καμάρα - Παραλία
Εμπόριο και βιομηχανία
Η συνολική διάθεση εκσυγχρονισμού στα τέλη του 19ου αιώνα επηρέασε αισθητά τη μορφολογία των εμπορικών και βιομηχανικών περιοχών της Θεσσαλονίκης. Στα «Άνω» και «Κάτω», Λαδάδικα, δηλαδή στις περιοχές του Φραγκομαχαλά και της εμπορικής αγοράς του λιμανιού, που αποτελούσαν τον κύριο εμπορικό πυρήνα καθώς εκεί κατοικούσαν και δραστηριοποιούνταν οικογένειες Εβραίων, Γάλλων και Ιταλών εμπόρων, η εικόνα δεν άλλαξε ριζικά, παρά την έντονη διάθεση εξωραϊσμού της πόλης. Ιδιαίτερη ζωντάνια στην εμπορική ζωή προσέδιδαν οι εμπορικές στοές. Συγκεκριμένα η στοά Σαούλ, έργο του Ιταλού Β. Ποζέλι, αποτελούσε ένα πραγματικό στολίδι ευρωπαϊκών προδιαγραφών. Η άνθηση του εμπορίου οδήγησε και στη δημιουργία μεγάλων τραπεζικών καταστημάτων, όπως το κτίριο του σημερινού Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης, αλλά και στην εμφάνιση των πρώτων μεγάλων εμπορικών καταστημάτων, με χαρακτηριστικό το Μέγαρο Στάιν στη συμβολή των οδών Καλαποθάκη και Βενιζέλου. Στα νέα αρχιτεκτονήματα αυτά παρατηρούνται στοιχεία αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής, ενώ το Μέγαρο Στάιν αποτελεί μοναδική εφαρμογή της Σχολής του Σικάγου.
Τα βιομηχανικά κτίσματα, συγκεντρωμένα περιμετρικά του κέντρου, αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για την εικόνα των προαστίων. Στη δυτική πλευρά της πόλης δέσποζαν το Κεντρικό Αντλιοστάσιο και το συγκρότημα της ζυθοποιίας ΦΙΞ (26ης Οκτωβρίου), εύκολα αναγνωρίσιμα από το κόκκινο τούβλο στις όψεις τους. Στα ανατολικά, βρισκόταν το συγκρότημα των μύλων Αλλατίνι που σώζεται μέχρι σήμερα, με αξιοσημείωτο το πολυώροφο κεντρικό κτίριο παραγωγής. Τέλος, την εικόνα της εμπορικής και βιομηχανικής πλευράς της Θεσσαλονίκης συμπλήρωνε η πρώτη προβλήτα του τεχνητού λιμένα (1897-1900), που αποτελούσε ένα ενιαίο συγκρότημα βιομηχανικής αισθητικής με καθαρή έκφραση λειτουργικής αρχιτεκτονικής.
Δημόσια αρχιτεκτονική
Η δημόσια αρχιτεκτονική της εποχής ακολούθησε αρκετά πιστά την ευρωπαϊκή τυπολογία, με παράλληλη προσπάθεια συνδυασμού των διαφόρων τάσεων σε ένα αρμονικό σύνολο. Ωστόσο, η προσήλωση αυτή στο νεοκλασικισμό σε συνδυασμό με την προσπάθεια ανάδειξης της ελληνικής ταυτότητας δεν επέτρεψε μεγάλη ελευθερία στο σχεδιασμό. Κτίρια όπως η παλιά Φιλοσοφική Σχολή, το Διοικητήριο, αλλά και το Γ’ Σώμα Στρατού διαμορφώθηκαν μορφολογικά σύμφωνα με τα νεοκλασικά πρότυπα, διατηρώντας κάποια στοιχεία μνημειακής αρχιτεκτονικής, ώστε να λειτουργούν ως σημεία αναφοράς. Σημαντική για την εποχή ήταν και η ανέγερση πλήθους θρησκευτικών κτισμάτων, όπως ο Ναός Γρηγορίου Παλαμά και η Καθολική Εκκλησία στο Φραγκομαχαλά. Το έργο βέβαια που κατάφερε να συνδέσει αρμονικότερα την παραδοσιακή μορφολογία με τον εκλεκτικισμό ήταν το Γενί Τζαμί (Β. Ποζέλι, 1900-1902). Τα κτίρια κοινωφελούς και κοινόχρηστης χρήσης της εποχής λοιπόν αντανακλούσαν όσο κανένα άλλο την ιδιόμορφη ιδιοσυγκρασία της Θεσσαλονίκης, και την προσπάθειά της να γεφυρώσει τον ανατολίτικο αέρα με τη δυτικοευρωπαϊκή κουλτούρα.
Η παραλία τον 19ο αιώνα - διακρίνονται οι γραμμές του τραμ
Με την πυρκαγιά στις 5 Αυγούστου 1917 καταστράφηκαν 120 εκτάρια του πυκνοδομημένου ιστορικού πυρήνα. Παρά την έκταση της καταστροφής και τις μεγάλες ζημιές που επέφερε στην οικονομία και την ακίνητη περιουσία της πόλης, η πυρκαγιά αυτή αποτέλεσε εφαλτήριο για να πραγματοποιηθεί μια συνολική αναδιαμόρφωση της αστικής μορφολογίας της Θεσσαλονίκης, που μετά την απελευθέρωση προσπαθούσε κάπως αβέβαια να ενσωματώσει την ευρωπαϊκή αισθητική σε έναν ήδη υπάρχoντα κυκεώνα πολιτισμικών επιρροών.
Όλες οι φωτογραφίες αντλήθηκαν από το οπτικοακουστικό αρχείο του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Μακεδονίας-Θράκης
