Η αμέσως επόμενη ημέρα από τη λήξη του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης με βρήκε να επιστρέφω στις σκόρπιες λέξεις που είχα σημειώσει στα κενά του επίσημου καταλόγου κατά τη διάρκεια των προβολών. Στο ημερολόγιο του περασμένου Σαββάτου βρήκα τις περισσότερες από αυτές. Με μόλις λίγες ώρες διαφορά παρακολούθησα το ντοκιμαντέρ του Χασάν Όσβαλντ, Μεντιχά, αλλά και τις Αθάνατες της Μάγια Τσούμι. Τα δύο ντοκιμαντέρ ταξιδεύουν αυτές τις ημέρες και στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Κοπεγχάγης (CPH:DOX), ωστόσο αυτό δεν είναι το μόνο τους κοινό σημείο.
Η Μεντιχά και οι Αθάνατες αφηγούνται δύο διαφορετικές πτυχές της σύγχρονης ιστορίας του Ιράκ με έναν κοινό παρονομαστή: τη διαρκή καταπίεση
Η Μεντιχά είναι ένα 15χρονο κορίτσι, που στον απόηχο της γενοκτονίας των Γιαζίντι από το ISIS, ζει πλέον σε ένα προσφυγικό καμπ στο βόρειο Ιράκ. Όταν ήταν μόλις 10 ετών, στρατιώτες του ISIS την απήγαγαν και την πούλησαν ως σκλάβα. Χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν 4 ολόκληρα χρόνια μέχρι να διασωθεί και να ξανασυναντηθεί με τους δύο μικρότερους αδερφούς της. Με τις τύχες των γονέων και του τρίτου μικρότερου αδερφού της να παραμένουν άγνωστες, η ίδια καλείται να αντιμετωπίσει τα δικά της τραύματα, αλλά και να σταθεί ως γονεϊκή φιγούρα απέναντι στα δύο μικρότερα αδέρφια της ήδη από την εφηβεία της. Αρωγός στην επεξεργασία του τραύματος γίνεται η κάμερα που της προσφέρει ο Χασάν Όσβαλντ, καθώς εκεί βρίσκει καταφύγιο η Μεντιχά για να πει τη δική της πλευρά της ιστορίας χωρίς διαμεσολαβητές. Αυτό που ξεχωρίζει από την αρχή του ντοκιμαντέρ είναι η ευφράδεια λόγου της, η ικανότητά της να επικοινωνεί τα συναισθήματά της με έναν τρόπο αφοπλιστικό και αποστομωτικό, τόσο για τους γύρω της, όσο και για εμάς στο κοινό.
Κι ενώ η κοινωνία γύρω της επιμένει πως δεν «πρέπει» να μιλά για όσα της συνέβησαν, αλλά καλύτερα να τα ξεχάσει, η Μεντιχά ολοένα και ανασύρει στις μνήμες της το ανεπούλωτο τραύμα, το οποίο της στερεί τον ύπνο της τα βράδια, κάνει την καρδιά της να χτυπά δυνατά και την κάνει να χάνει ακόμα και τα μαλλιά της. Ταυτόχρονα, η κάμερα του Όσβαλντ παρατηρώντας την ίδια μαζί με τα αδέρφια της, με σεβασμό στον πόνο ενός κοριτσιού που αναγκάστηκε να ενηλικιωθεί πολύ σύντομα. Το ντοκιμαντέρ αποκτά μεγαλύτερη ισχύ όταν πια καταλαβαίνουμε ότι δεν πρόκειται να αναλωθεί στην «κοινοτοπία του κακού», καθώς δεν εμπεριέχει τα αποσπάσματα όπου η Μεντιχά αφηγείται όσα της συνέβησαν, όσο βρισκόταν υπό το καθεστώς δουλείας στο ISIS. Πολύ περισσότερο ασχολείται με όσα συμβαίνουν στη ζωή της από εδώ και πέρα, με την γενναιότητά της να εντοπίσει και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και να καταφέρει να χορέψει ελεύθερα χωρίς το βλέμμα κανενός πάνω της.
Οι Αθάνατες μάς μεταφέρουν στον απόηχο της επανάστασης του 2019 στην καρδιά της Βαγδάτης
Χωρισμένο σε τρία κεφάλαια, το ντοκιμαντέρ της Μάγια Τσούμι, Αθάνατες, ακολουθεί τη Μιλό και τον Χαλίλι που προσπαθούν να διαχειριστούν μία κατάσταση πολύ μεγαλύτερη από τους ίδιους. Αυτό το επιτυγχάνει άλλοτε με την «ντοκιμαντερίστικη» ματιά βασισμένη στα πλάνα που έχει τραβήξει με την κάμερά του ο Χαλίλι, κι άλλοτε με έναν τρόπο που παραπέμπει περισσότερο σε ταινία μυθοπλασίας, πάντοτε για λόγους ασφάλειας και λογοκρισίας. Και σε αυτήν την περίπτωση, η σκηνοθέτρια προσέφερε τον απαραίτητο χώρο στη Μιλό και τον Χαλίλι, ώστε να πουν την ιστορία τους με δικά τους λόγια, συνθέτοντας μαζί της την καλλιτεχνική προσέγγιση του ντοκιμαντέρ. Όπως και ο Όσβαλντ, έτσι και η Τσούμι βασίζεται κατά πολύ σε υλικό που δεν έχει περάσει πρώτα από τη δική της κάμερα. Ακόμη κι έτσι, και οι δύο δημιουργοί καταφέρνουν να αξιοποιήσουν το όποιο υλικό με τον απαραίτητο σεβασμό και απόσταση, χωρίς διδακτικό τόνο, αλλά πάντοτε με τη μεγαλύτερη δυνατή ενσυναίσθηση για όσα έχουν περάσει οι άνθρωποι που έχουν απέναντί τους.
Στα χέρια της Μεντιχά και του Χαλίλι, η κάμερα αφήνει για λίγο πίσω της τη βιαιότητα του πολέμου και του καταπιεστικού καθεστώτος, χωρίς όμως να οδηγεί στη λήθη. Εκκινώντας από ένα κοινό τραύμα, μία νεότητα που χάθηκε κάπου ανάμεσα στις σφαίρες και τα απολυταρχικά καθεστώτα, ακόμα και το παραμικρό πλάνο μέσα από τα μάτια αυτών των ανθρώπων είναι απόδειξη πως κάποτε υπήρξαν, πως κάποτε έζησαν εκεί και πως όσα έγιναν δε μπορούν να ξεχαστούν έτσι απλά.
